de geschiedenis
 

De geschiedenis van het Gravensteen is een complex verhaal met vele lagen en laat geen mens onbewogen. In tegenstelling tot wat vele mensen denken, is het Gravensteen helemaal geen integraal middeleeuws gebouw. Dit doet echter niets af aan de historische waarde of betekenis van de burcht en de plek, maar het schept wel context en nuance.

Het Gravensteen is uniek en draagt als een palimpsest de sporen van een rijk en woelig verleden. De transformaties en verbouwingen vormen laag na laag het resultaat dat we vandaag aanschouwen.

Van houten bouwwerk in de 9de eeuw, naar imposant ‘Steen’ onder Filips van de Elzas, naar een plek voor opsluiting en rechtspraak in de Middeleeuwen, om uiteindelijk in delen verkocht te worden en huisvesting te bieden aan een katoenspinnerij, een metaalconstructieatelier en een beluik voor een vijftigtal arbeidersgezinnen. Deze laatste fase gaat driest te werk in het verbouwen en neerhalen van de oude restanten van het Gravensteen.

Op het einde van de 19de eeuw blijft dan ook slechts een vervallen gebouw achter dat men wil slopen en verkopen als bouwgrond. Gelukkig is er geen interesse en begint het Gentse stadsbestuur samen met de Belgische staat de site in verschillende fases terug te kopen uit particulier bezit. Een verregaande ‘heropbouw’ onder leiding van architect Jozef De Waele kiest een romantische interpretatie van het kasteel van Filips van de Elzas waarbij vele onderdelen zeker niet teruggaan op een reële middeleeuwse situatie.
Hierbij volgde Jozef De Waele immers in zijn overtuiging het ideaalbeeld van een middeleeuws kasteel, volledig in de geest van architect Eugène Viollet-le-Duc. Historiserend maar niet per sé historisch correct. Vele van de uiterlijke kenmerken die we nu zien als typisch, zijn in feite begin 20ste eeuws ‘verondersteld’ en meegenomen in het reconstructieverhaal zonder historische zekerheid.
Naar het einde van de twintigste eeuw komen bepaalde onderdelen, zoals het noordelijk bijgebouw, danig in ruïneuze toestand dat een nieuw plan zich stillaan opdringt.
Ingrepen die op dat moment wel gerealiseerd worden, gaan door in de tijdsgeest van toen: weinig subtiel, sterk ingrijpend, en gepaard met veel verklevende en onomkeerbare betoningrepen.

Vandaag de dag zijn de gedachten omtrent de omgang met waardevol erfgoed fundamenteel geëvolueerd.
Zo ook zijn alle ingrepen van het winnend ontwerp subtiel, sober, nederig en, zeer belangrijk, hebben ze allemaal een omkeerbaar karakter, wat betekent dat ze ten alle tijden weggenomen kunnen worden zonder schade aan het erfgoed.

Lees meer over de geschiedenis op:
Historische Huizen Gent

internationale wedstrijd

Na een hele periode van voorbereiding in overleg met de betrokken diensten, werd in 2018 beslist om via een internationale wedstrijd, onder de vorm van Open Oproep OO3603, op zoek te gaan naar een architectenteam om een ontwerpend antwoord te bieden op bestaande problematieken in het Gravensteen.

Doorheen de voorbije twintig jaar heeft de Open Oproep procedure bewezen een bijzondere bijdrage te hebben geleverd aan de kwaliteit van ons Vlaamse architectuurlandschap. Het bijzondere eraan is dat grote internationale namen evenwaardig strijden naast jong talent, en voor deze Oproep was dat niet anders. Naast het project voor het Gravensteen werden drie andere projecten tegelijk gelanceerd in Gent: Gent ICC/Floraliënhal, Design Museum Gent en Opera Gent.
Het programma van eisen (= de opgave van de wedstrijd) werd in een intensief voorbereidingstraject in samenspraak met de adviserende diensten verder bepaald en uitgeschreven. Uit de 38 kandiderende teams uit binnen- en buitenland werden uiteindelijk, op basis van een visietekst, vijf teams geselecteerd die een voorstel mochten uitwerken.

Lees meer over de Open Oproep en bekijk ook alle ingediende ontwerpen:
Persruimte Stad Gent
Ontwerpen Open Oproep OO3603

commentaar van de expertenjury

De jury bestond uit twee afgevaardigden Agentschap Onroerend Erfgoed, een adjunct van de directie Monumentenzorg, de Vlaams bouwmeester, De Stadsbouwmeester Gent, directeur IVA Historische Huizen Stad Gent, een projectleider FM Bouwprojecten Stad Gent, een afgevaardigde Dienst Milieu en Klimaat Stad Gent, twee afgevaardigden Toerisme Vlaanderen en een extern deskundige, professor doctor architectuurtheorie en -geschiedenis.

• “De jury apprecieerde hoe het ontwerp met een aantal terughoudende punctuele ingrepen, op een geïntegreerde manier, tegemoet komt aan de veelheid aan praktische eisen uit het projectdossier.
• Het beeld binnen de omwalling blijft quasi intact. De enige toevoeging binnenin, naast de bypass en het loket (dat zich op de plek van het huidige onthaal bevindt), is een schriele lifttoren met een lokale doorbreking van de kantelen.
• De nieuwe architectuur is door zijn sobere vormgeving duidelijk afleesbaar als hedendaagse aanvulling, maar de materialiteit van de nieuwe interventies integreert zich discreet in het geheel qua coloriet en textuur.
• Het project wordt gekenmerkt door een sterk conserverende aanpak van het monument. Bestaande muren en littekens worden behouden en zichtbaar gemaakt (bv. keukengebouw). Dit geeft een meerwaarde aan de leesbaarheid van dit gebouw.
• Het veruitwendigen van de dienende ruimtes en de shop vereist een doorbraak in de walmuur, maar zorgt er net voor dat het erfgoed grotendeels ontlast wordt van de functionele eisen die gesteld worden aan een hedendaags monument of cultuurhuis.
• Het team voorziet een grondige reorganisatie van de site d.m.v. ingrepen met een beperkte impact op het monument en het bodemarchief. De jury apprecieert de respectvolle houding naar het monument, zonder in te boeten aan organisatorische en scenografische slagkracht. Het doorbreken van de walmuur is gevoelig maar biedt een duidelijke meerwaarde voor de publieke ontsluiting en het vrijwaren van het monument van belastende functionele eisen.”

het proces

Het Gravensteen is een uiterst complex en gelaagd dossier waar elke mogelijkheid in het ontwerpend spectrum door het architectenteam zeer zorgvuldig, doordacht en in samenspraak met zeer uiteenlopende partijen wordt onderzocht.
Uitgebreid ontwerpend onderzoek vormt het DNA van een gewetensvolle architect. Op de mentale en fysieke tekentafel van het team zijn dan ook ontelbaar veel scenario’s nauwkeurig geanalyseerd en tegen het licht van alle mogelijke visies afgewogen en besproken.
Zeer uiteenlopende partijen hebben elk hun eigen bezorgdheden en wensen die moeten samengebracht worden. We spreken hier over Erfgoed, Monumentenzorg, dienst stedenbouw, groendienst, archeologie, werknemers Gravensteen, buren, Gentenaars, De Lijn, Historische Huizen, Toerisme, brandweer, dienst Toegankelijkheid, bezoekers Gravensteen, Fluvius, dienst Klimaat, …
Dit is een zeer intensief proces is waarin soms uiteenlopende gezichtspunten, wensen en eisen naar voor komen. Daarin blijven wij als ontwerpteam overtuigd, sereen en doorwerkt streven naar een kwalitatief en gedragen antwoord, dat allerminst in compromisarchitectuur mag eindigen.
Op geen enkel moment wordt een beslissing éénzijdig of licht genomen. Als architect nemen we onze rol als dienaar van het maatschappelijk belang zeer ernstig. We willen een kwalitatieve consensus, geen compromis. Dit betekent ook dat we het als onze plicht zien om onszelf een niet aflatende kritische houding aan te meten tegenover ieder gestelde conditie tijdens het proces. Hierin streven we ten alle tijden een overkoepelend denken na in functie van de kwaliteit van het project.

het ontwerp
 

De site van het Gravensteen is een buitengewoon hart. Een hart dat door aanwezige problematieken niet in haar volle kracht, maar aritmisch klopt. Een hart pakt je niet onbedacht en hardhandig aan. Je luistert, zoekt en tast mogelijkheden af om nadien met vaste hand chirurgische ingrepen te realiseren zodat alle onderdelen terug in ritme samenwerken.
Het ontwerp zet dan ook in op het beperken en zeer sterk concentreren van de ingrepen. We willen wegblijven van een versplinterd antwoord dat op 15 verschillende plaatsen aanpassingen vraagt aan het gebouw.
Tevens zoeken we zeer zorgvuldig en in samenspraak met Erfgoed en Monumentenzorg op de positie én detaillering van elke ingreep zodat deze maximaal omkeerbaar zijn. We hebben niet de pretentie nu het antwoord te geven voor de komende 100 jaar. Dit in tegenstelling tot de aanpak in het begin en verloop van de 20ste eeuw, waar verbouwingen onherroepelijk en onomkeerbaar ingrepen op de waardevolle restanten. Dit heeft geresulteerd in de kernachtige hoofdingreep van het paviljoen buiten de archeologisch en erfgoedkundig meest waardevolle zone binnen de walmuur zelf.

Het project moet een coherent antwoord bieden aan onderstaande problematieken:

• Restauratie: het restaureren van onderdelen die danig in verval (noordelijk bijgebouw) of verminkt zijn (betoningrepen jaren 80)
   
• Toegankelijkheid: het toegankelijk maken van een gericht en weloverwogen deel van het Gravensteen voor een breed publiek, incluis mensen met een beperking, zonder plots alles te verbouwen in de naam van ontsluiting.
   
• Arbeidseisen- en omstandigheden: correct sanitair, EHBO lokaal, borstvoedingslokaal, kleedkamers...
   
• Brandweer: het veiligheidsaspect wordt helemaal gescreend. De nieuwe lifttoren is tevens een evacuatielift. Wanneer momenteel een persoon vb. op het dak van de Donjon een hartfalen heeft moet deze in elkaar geplooid langsheen alle draaitrappen naar beneden gebracht worden.
   
• Bezoekers-basis-comfort: correct sanitair, lockers, opslagruimte voor rugzakken voor klassen, stalplaats buggy's, automatisatie tickets...
   
• Energetische aspecten: het Gravensteen als gigantische grootverbruiker van elektriciteit terugdringen door: verblijfsruimtes personeel zoals de shop in kleinere geïsoleerde nieuwe ruimtes te voorzien i.p.v. de gigantische ridderzaal/ het sluiten van bepaalde sassen met nieuwe deuren om ontelbaar energieverlies tegen te gaan/ ticketbegeleiding en werkplek personeel in geïsoleerde nieuwe ruimte voorzien,..
   
• Technische aspecten: de hoogspanningscabine en intern elektrisch netwerk is gevaarlijk gedateerd en kan niet zomaar – omwille van veiligheid én gigantische, destructieve boringen ernaartoe- op gelijk welke plaats herplaatst worden/ de hoogspanningscabine moet tevens te allen tijde toegankelijk zijn voor de brandweer in noodgeval: om al deze redenen samen zit de nieuwe hoogspanningscabine buiten het Gravensteen.
   
• Beheersen van bezoekersaantal: Het is geenszins de bedoeling van de Stad om nog meer toeristen te lokken naar het Gravensteen, maar om net naar een plafonnering te gaan. Om een begrenzing van het aantal bezoekers te kunnen stroomlijnen moet er een volwaardige uitbouw aan online-ticketing kunnen gerealiseerd worden zodat het aantal personen per tijdsslot kan beperkt worden. Dit wil zeggen dat het Gravensteen ook moet voorzien worden met automatische ticketcontrole, verloop bezoekersflow, elektronische controle ingang en uitgang, …

Om op al deze vragen en moeilijkheden een antwoord te geven, hebben we twee gekernde ingrepen geformuleerd:

• bypass en lift

De bypass is een nieuw pad dat boven en langs het poortgebouw zweeft en zo de wandeling op de walmuren compleet maakt. Hierdoor kan de wandeling op de walmuur veiliger gebeuren omdat mindervaliden niet hoeven terug te keren langs dezelfde smalle weg door de introductie van het éénrichtingsverkeer.
Onder de vleugel van dit verhoogde pad bevinden zich de nieuwe toegangslokalen. De bypass en het toegangslokaal worden samen geconcentreerd in een zone die door de verbouwingen in de tweede helft van de 20ste eeuw reeds danig gewoeld en geschaad is.
Doorheen deze nieuwe bypass prikt ook de lifttoren die de hoofdruimtes van de Donjon én de walmuur onafhankelijk toegankelijk maken voor mensen met een beperking én in noodgevallen. De positie van deze lifttoren is in eindeloze varianten onderzocht om te komen tot een locatie die, door gebruik te maken van aanwezige openingen, slechts het minimaal wegnemen van 20e eeuwse toevoegingen vraagt.
Het architectenteam heeft er bewust met Erfgoed en monumentenzorg voor gekozen om geen lift in het gebouw te plaatsen – zoals wel te zien was in voorstellen van andere architectenteams- omdat het wegnemen van metselwerk reversibel is, terwijl het wegsnijden van houten vloerbalken ed. definitieve onherstelbare schade geeft aan het monument. Bij het verwijderen van metselwerk worden de stenen immers genummerd en beschreven opgeslagen. Een doorgezaagde houten balkenstructuur is onherroepelijk verloren.

• paviljoen

Het plaatsen van een paviljoen waarin zeer kernachtig (13% van de parkzone) praktische onderdelen – hoogspanningscabine, sanitair, lift, trap, EHBO lokaal, kleedkamers, technische ruimte, werkplek…- en een kleinere shop dan de bestaande samen worden gebracht. Hierdoor kan het grote hoogteverschil tussen het voetpad en het maaiveld in het Gravensteen overbrugd worden voor mensen met een beperking.
Dit vraagt een opening in de walmuur die uitvoerig ondergezocht is. Deze opening is minimaal (1,5 op 2,3 m) en bevindt zich op het stuk van de walmuur waar onder meer het verschil in het plan van Brismaille en Jozef De Waele duidelijk toont dat dit een 20ste eeuwse reconstructie betreft.